JODŁA. Okręg Radomsko Kielecki AK 1939-1945
Opis
"JODŁA. Okręg Radomsko Kielecki AK 1939-1945"
Wojciech Borzobohaty
Wydawnictwo: PAX
Objętość: str. 468 + il. [56]
ISBN: 83-211-0442-8
Wydanie: 1 z 1984
PRZEDMOWA
Monografia historyczna pt. „Jodła" — Radomsko-Klelecki Okręg ZWZ-AK 1939—1945 imponuje zarówno tematem jak i zawartością. Z rosnącym zainteresowaniem zapoznałem się z rzetelną pracą żołnierza Wojska Polskiego i Polski Podziemnej, wiarygodnego uczestnika kampanii wrześniowej 1939 r. oraz walki podziemnej — kolejno w szeregach Służby Zwycięstwu Polski — Związku Walki Zbrojnej — Armii Krajowej. Historiografia drugiej wojny światowej wzbogaciła się o cenną książkę Wojciecha Borzobohatego. Poziom faktograficzny, stopień wyczerpania opracowań źródłowych oraz wnikliwość interpretacji i przekonywających komentarzy stanowi o nader wysokiej wartości książki. Pracy tym wartościowszej, że po wielu latach milczenia ujrzało światło dzienne wydawnictwo ściśle związane z walką podziemną narodu polskiego przeciwko ill Rzeszy, wydawnictwo dotyczące dziejów Armii Krajowej i jej wysiłku wojennego. Pozycja oczekiwana przez badaczy historii Polskiej Podziemnej i dziejów najnowszych narodu polskiego wypełni dotkliwe luki w temacie „Armia Krajowa", a jeśli dodać, że obszar Okręgu Radomsko-Kieleckiego był terenem działań ciągłych od 1939 do 1945 r., o zasięgu i natężeniu niespotykanym i raczej nieporównywalnym z innymi regionami naszego kraju, to jej znaczenie staje się zrozumiałe samo przez się. W stosunku do potrzeb naszej historii wydanie jest spóźnione o dziesiątki lat. Rezultatem tego jest wiele błędów w szeregu wcześniejszych opracowaniach. Należy sądzić, że praca Wojciecha Borzobohatego pozwoli je sprostować i ukazać wiele nowych dotychczas nie znanych szeroko faktów. Wojciech Borzobohaty, syn Konstantego, urodził się w 1908 r. na Ziemi Wileńskiej, wzrastał w środowisku patriotyczno-niepodległościowym. Średnie wykształcenie uzyskał w gimnazjum w podwileńskim miasteczku Nowa Wilejka. Po uzyskaniu świadectwa dojrzałości wybrał zawodową służbę wojskową, traktując to jako zaszczytne wyróżnienie dla młodego człowieka urodzonego w niewoli. Świadomy wybór i powołanie potwierdziły gruntowne studia w obranym kierunku. Ukończył Szkołę Podchorążych Artylerii w Toruniu, uzyskując 9 lokatę ze starszeństwem awansu w 1930 r. Służbę wojskową odbywał na kolejnych stanowiskach dowodzenia w 3. pułku artylerii ciężkiej w Wilnie, nabywając niezbędne doświadczenie oraz pogłębiając wiedzę wojskową. W październiku 1937 r. zdał egzamin do Wyższej Szkoły Wojennej, którą ukończył w sierpniu 1939 r., uzyskując tytuł kapitana dyplomowanego. Wszechstronne wykształcenie pozwoliło mu na zajmowanie poważnych stanowisk sztabowych w okresie wojny i konspiracji, a także ułatwiło pracę historyka wojskowego. Kampanię wojenną odbył na stanowisku pierwszego oficera w sztabie 36. dp w Grupie Operacyjnej gen. Stanisława Skwarczyńskiego, a od 10 września w Oddziale Ill-Operacyjnym Dowództwa Armii gen. Tadeusza Piskora. Ranny w dniu 7 września, pełni nadal służbę do rozwiązania jednostki w dniu 20 września pod Tomaszowem Lubelskim. Trudy wojenne, przegrana kampania, dysproporcje pomiędzy teorią prowadzenia działań wojennych, nabytą w Wyższej Szkole Wojennej, a rzeczywistością Września, nie załamały Wojciecha Borzobohatego. Pełen wiary w ostateczny wynik zmagań wojennych pozytywny dla Polski — unika niewoli niemieckiej i wraz z grupą kolegów ze sztabu armii gen. Piskora przedziera się w kierunku walczącej Warszawy, gdzie dociera w dniu 26 września 1939 r. W Warszawie szybko nawiązuje kontakty z podziemiem Polski Walczącej i wstępuje w szeregi Służby Zwycięstwu Polski, zalążka Armii Podziemnej. Pełni służbę na wielu eksponowanych stanowiskach sztabowych, kolejno: szefa III Wydziału Dowództwa Okręgu Warszawa-Miasto SZP-ZWZ, od listopada 1939 do maja 1940 r. Od maja 1940 r. obejmuje stanowisko szefa III Wydziału sztabu Komendy Obszaru Warszawskiego ZWZ, pod pseudonimem „Jelita". Po upływie trzech i pół roku zostaje wyznaczony na stanowisko szefa sztabu Komendy Okręgu Radomsko-Kieleckiego Armii Krajowej w stopniu majora dyplomowanego, pod pseudonimem „Wojan". Na tym stanowisku wytrwał mjr „Wojan" do czasu rozwiązania Armii Krajowej. Należy zaznaczyć, że w strukturze Związku Walki Zbrojnej oraz Armii Krajowej szef sztabu pełnił zarazem obowiązki zastępcy komendanta okręgu. W czerwcu 1944 r. Wojciech Borzobohaty zostaje oficjalnie mianowany zastępcą komendanta Okręgu Radomsko-Kieleckiego AK, od września 1944 r. w stopniu podpułkownika. Skierowanie „Wojana" do Kielc miało na celu uporządkowanie oraz wzmocnienie wewnętrznej dyscypliny pracy sztabu, podniesienie efektywności pracy organizacyjnej na tym tak ważnym a jednocześnie zapalnym terenie. Dotychczasowa postawa Borzobohatego i wyniki jego pracy kwalifikowały go niewątpliwie na ten trudny odcinek. Po rozwiązaniu Armii Krajowej, podczas likwidowania jej szeregów, ppłk Wojciech Borzobohaty znalazł się pod fałszywymi zarzutami w więzieniu, gdzie przebywał od 21 czerwca 1945 do października 1953 r. Więzienie opuścił w bardzo złym stanie fizycznym, natomiast uodporniony psychicznie doczekał się pełnej rehabilitacji na podstawie decyzji Sądu Najwyższego PRL w dniu 14 maja 1965 r. Po rocznej kuracji Wojciech Borzobohaty podjął normalną pracę zarobkową, a ponadto pracę społeczną w Kole Historycznym i w Podkomisji Weryfikacyjnej Zarządu Głównego ZBOWiD do spraw odznaczeń żołnierzy byłego Okręgu Radomsko-Kieleckiego Armii Krajowej. Ppłk dypl. art. Wojciech Borzobohaty w czasie drugiej wojny był dwukrotnie ranny (w 1939 r. i w AK). Jest odznaczony Srebrnym Krzyżem Virtuti Militari oraz dwukrotnie Krzyżem Walecznych. Okręg Radomsko-Kielecki ZWZ-AK obejmował teren województwa w granicach z marca 1939 roku. Późniejsze studia „ognisk walk" dyktowały konieczność nieznacznych przesunięć powiatów w granicach obwodów konspiracyjnych. Szczegółowe badania obszarów i okręgów konspiracyjnych napotykają na znaczne trudności. Niektóre archiwa krajowe są niedostępne, podobnie jest ze zbiorami archiwalnymi za granicą. Opóźnione podejmowanie badań i studiów historycznych, spowodowane brakiem odpowiedniego klimatu w kraju do tego rodzaju zamierzeń, wywarło bardzo ujemne skutki, a w wielu wypadkach nieodwracalne straty dla wiedzy historycznej, gdyż nie wszyscy uczestnicy wydarzeń decydowali się na ujawnianie osób, jednostek i faktów. Tymczasem wykruszyły się liczne szeregi żołnierzy Polski Podziemnej, a żyjący uczestnicy czy też badacze nie mieli możliwości weryfikowania faktów, dat, kryptonimów i pseudonimów. Przekrój pionowy i poziomy ukazuje w pracy strukturę organizacyjną Okręgu, zakres odpowiedzialności, metody dowodzenia w podziemiu oraz działalność na poszczególnych szczeblach inspektoratów rejonowych i komend obwodów. Inspektorzy rejonowi skupiali swoją działalność głównie na przygotowaniu sztabów do powstania powszechnego. Późniejsza zmienna sytuacja geopolityczna zmusiła Armię Krajową do ograniczenia „wzmożonych działań dywersji bojowej" do „Burzy". Inspektorzy wyznaczali „ogniska walki" i przygotowywali ich opanowanie. W wielu wypadkach byli bezpośrednio odpowiedzialni za działania oddziałów i zgrupowań partyzanckich. Komendanci obwodów mieli szeroki zakres działania. Do ich zadań należało przede wszystkim zorganizowanie podległego terenu oraz scalenie wysiłku organizacji i ugrupowań paramilitarnych w myśl wytycznych Premiera i Naczelnego Wodza. Jak wiadomo, akcja scalania szeregów konspiracyjnych czasami szła opornie, a niekiedy trwała aż do czasu Powstania Warszawskiego. Do zadań komendantów obwodów należała również m.in. koordynacja i współdziałanie jednostek harcerstwa męskiego (Szare Szeregi) i żeńskiego (Bądź Gotów), Wojskowej Służby Kobiet, Pomocy Żołnierzowi itp. Komendantom obwodu podlegało zagadnienie organizacji wojskowego wywiadu ofensywnego. Nie mniej ważne było zapewnienie bezpieczeństwa osób i pracy — działań własnych. Wywiad obronny badał i odkrywał metody Gestapo i Abwehry, po czym opracowywał własne metody ochronne. Na wszystkich zresztą szczeblach dowodzenia obowiązywała troska o bezpieczeństwo osób i komórek organizacyjnych. Casus „Motor" (Jerzy Wojnowski) należał na terenie Okręgu do nielicznych i niechlubnych wyjątków, przy czym należy podkreślić, że jego źródła sięgały dosyć odległego terenu i czasu działania. Generalnie obowiązywała zasada organizowania odrębnych sieci łączności konspiracyjnej jednostek specjalistycznych celem łatwiejszego lokalizowania wpadki czy zagrożenia. Dotyczyło to przede wszystkim sabotażu i dywersji, Związku Odwetu, Kedywu, jednostek i zgrupowań partyzanckich. Równolegle z działalnością wojskową, komendanci okręgu i obwodu utrzymywali współpracę z odpowiednimi pionami Administracji Zastępczej w gestii Delegatury Rządu na Kraj. Geograficzne położenie Okręgu Kieleckiego ZWZ-AK, rzeźba terenu, zalesienie, etnicznie jednorodna i patriotycznie nastawiona ludność — wszystkie te warunki sprzyjały wcześniejszemu niż na innych terenach Rzeczypospolitej powstaniu ruchu partyzanckiego, często przedwczesnego w stosunku do warunków i potrzeb organizującego się powszechnego ruchu oporu. Przykładem są dwa oddziały partyzanckie i ich dwaj dowódcy. Mjr „Hubal" (Henryk Dobrzański) był dowódcą — według własnego określenia — „Wydzielonego Oddziału Wojska Polskiego". Walki oddziału mjr. „Hubala"' miały charakter partyzancki, ale niestety, nie mogły przynieść korzyści bojowych dla organizujących się jednostek terytorialnych Służby Zwycięstwu Polski, powodowały krwawe represje i wyniszczały teren. Dzielny żołnierz oraz waleczny dowódca —i mjr „Hubal" — popadł wkrótce w konflikt z Komendą Główną SZP-ZWZ. Gen. „Grot" (Stefan Rowecki) — według własnej oceny sytuacji w kraju bezpośrednio po przegranej kampanii wrześniowej 1939 r. w myśl sugestii Naczelnego Wodza gen. Władysława Sikorskiego, że „wojna potrwa lata" — uznał, iż walki oddziału mjr. „Hubala" były przedwczesne i nakazał majorowi rozwiązać swoją jednostkę jeszcze przed nastaniem zimy. Mjr „Hubal" rozkazu nie wykonał, uwikłał się w walki z oddziałami okupanta na terenie Okręgu Kieleckiego i Okręgu Łódzkiego i w dniu 30 kwietnia 1940 r. poległ w walce, jego oddział zaś uległ częściowo rozproszeniu, a częściowo demobilizacji. Niemniej sławny dowódca walecznego oddziału partyzanckiego — „Donat", „Ponury" (Jan Piwnik), cichociemny i bohater akcji „Wachlarza", wyznaczony na dowódcę Kedywu Okręgu Kieleckiego, nie mieścił się w wyznaczonych ramach organizacyjnego działania. Najlepiej czuł się przy zorganizowanym przez siebie oddziale partyzanckim w lesie. Niesubordynowany wobec komendanta Okręgu płk. „Daniela" (Stanisław Dworzak), musiał zapłacić za to przeniesieniem na teren Nowogrodzkiego Okręgu AK, gdzie przeszedł w lutym 1944 r. z ogromnym poczuciem krzywdy. Z tytułu pełnionych obowiązków szefa Oddziału I KG ZWZ-AK brałem udział w rozwikłaniu obu konfliktów. Z poczuciem odpowiedzialności stwierdzam, że w obu przypadkach KG ZWZ-AK zajęła stanowisko rzeczowe i sprawiedliwe z punktu widzenia dobra Polski Podziemnej i Okręgu. Właśnie w warunkach konspiracji i okupacji każdy dowódca musiał wymagać posłuszeństwa i lojalności wobec przełożonych. Obaj kolejni dowódcy SZP-ZWZ świecili w tym zakresie przykładem. Pierwszy — gen. „Torwid" (Michał Karaszewicz-Tokarzewski) wykonał rozkaz Naczelnego Wodza przeniesienia się do Lwowa, mimo pełnej świadomości, iż decyzja ta była błędna. Drugi — gen. „Grot" w rękach gestapo zachował dzielność i honor oficera polskiego, mimo kuszących propozycji współpracy. Przykłady te ilustrują, jak skomplikowana i odpowiedzialna była służba Autora na terenie Okręgu Radomsko-Kieleckiego. Cennym źródłem materiałów była dla Wojciecha Borzobohatego własna niezawodna pamięć oraz jego doświadczenie wyniesione z długiego okresu działania na stanowisku szefa sztabu i zastępcy komendanta Okręgu. Na tym stanowisku ppłk „Wojan" inicjował szereg poczynań w podziemiu, podejmował odpowiedzialne decyzje, opracowywał wyczerpujące informacje dla KG ZWZ-AK itp. Liczny zestaw relacji autentycznych uczestników, z podaniem nazwisk i zajmowanych stanowisk, stanowi poważne źródło danych o działalności Komendy widzianej oddolnie. Staraiina weryfikacja relacji uwierzytelnia własne opisy uczestników. W archiwum Studium Polski Podziemnej w Londynie znajdują się obszerne „Meldunki Organizacyjne" półroczne — w liczbie dziewięciu — począwszy od pierwszego nr 37 z dnia 21 listopada 1940 r. Autor miał możność czerpać obficie materiały z tego nieocenionego autentycznego źródła. Dla pełniejszego wyjaśnienia chciałbym też dodać, że oprócz „Meldunków Organizacyjnych" półrocznych Komenda Główna opracowywała systematycznie „Meldunki Specjalistyczne". Mam tu na myśli zarówno „Raporty Wywiadu Wojskowego Ofensywnego", cieszące się wielkim uznaniem w sztabach aliantów, jak i „Meldunki Społeczno-Polityczne" oraz inne. Schemat struktury sztabu komendanta obwodu i Okręgu przedstawiony przez Autora, zapewnia czytelny odbiór działalności sztabu komendy obwodu i niższych szczebli. Przejrzystość układu pozwala Czytelnikom śledzić działania na wszystkich stopniach dowodzenia oraz współdziałania z pionem społeczno-politycznym w terenie. Antoni Sonojca („Kortum") Warszawa, listopad 1982
Spis treści:
Przedmowa Wstęp .
Część I. Struktura organizacyjna i działalność Komendy Okręgu Radomsko-Kieleckiego ZWZ-AK w okresie 1939—1944
1. Początki organizacji Związku Walki Zbrojnej — Armii Krajowej .
2. Komenda Okręgu Radomsko-Kieleckiego
3. Sabotaż, dywersja i walka bieżąca w okresie 1939—1944
4. Organizacja i działalność wywiadu
5. Łączność
6. Organizacja i funkcjonowanie przerzutów powietrznych
7. Zagadnienia kwatermistrzowskie.
8. Konspiracyjna produkcja broni
9. Wojskowa Służba Kobiet (WSK)
10. Oddział VI BIP
11. Szare Szeregi w Okręgu Radomsko-Kieleckim
Część 1.
Działalność w obwodach
Obwód Radom
Struktura organizacyjna i obsada Komendy Obwodu
Struktura terytorialna
Działalność Obwodu
Akcje dywersyjne i bojowe
Szkolenie
Wywiad
Zaopatrzenie w broń, wyposażenie wojskowe i żywność
Obwód Kozienice
Struktura organizacyjna i obsada Komendy Obwodu
Struktura terytorialna
Działalność Obwodu
Akcje dywersyjne i bojowe
Wywiad
Szkolenie
Łączność
Prasa
Zrzuty
Zagadnienia kwatermistrzowskie
Represje okupanta.
Obwód Iłża
Struktura organizacyjna i obsada Komendy Obwodu
Struktura terytorialna
Działalność Obwodu
Akcje dywersyjne i bojowe.
Gromadzenie broni
Szkolenie
Prasa
Tajne nauczanie
Represje okupanta
Obwód Końskie
Struktura organizacyjna i obsada Komendy Obwodu
Struktura terytorialna.
Reorganizacja Obwodu i jej przyczyny
Działalność Obwodu
Akcje dywersyjne i bojowe
Oddział pchor. „Cumulusa"
Oddział ppor. „Jerzego"
Oddział ppor. „Bogdana"
Oddział ppor. „Poleszuka"
Działalność bojowa oddziałów podporzqdkowanych bezpośrednio Komendzie Okręgu
Oddział ppor. „Robota"
Oddział pchor./ppor. „Szarego"
Prasa
Działalność Wojskowej Służby Kobiet.
Obwód Sandomierz
Struktura organizacyjna i obsada Komendy Obwodu
Struktura terytorialna
Działalność Obwodu
Akcje dywersyjne i bojowe
Zaopatrzenie w broń.
Szkolenie.
Prasa
Obwód Opatów
Struktura organizacyjna i obsada Komendy Obwodu
Struktura terytorialna
Działalność Obwodu.
Akcje dywersyjne i bojowe.
Wywiad.
Łączność
Prasa
Zadanie na wypadek Powstania
Obwód Kielce
Struktura organizacyjna i obsada Komendy Obwodu
Struktura terytorialna
Działalność Obwodu
Akcje dywersyjne i bojowe
Wywiad.
Dozbrajanie.
Szkolenie.
Działalność propagandowo-wydawnicza
Obwód Busko (Stopnica)
Struktura